Zwermen is het mechanisme bij uitstek dat “de collectieve wijsheid en het genie” van een bijenvolk illustreert. Het is de enige natuurlijke manier waarop een bijenvolk zich kan voortplanten. Laat ons dat niet vergeten! De oorspronkelijke koningin verlaat het nest samen met duizenden werksters en samen installeren ze zich in een nieuwe nestruimte. Voor hun vertrek is het volk al de kweek van een aantal nieuwe koninginnen opgestart. Daarvan blijft er één over die zich laat bevruchten via één of meerdere bruidsvluchten. Deze jonge koningin wordt de nieuwe koningin bij wat rest van het oorspronkelijke volk. Er was één volk en nu zijn er twee: de oude koningin op een nieuw gekozen- en een nieuwe koningin op de oorspronkelijke nestplaats. Zo klinkt het allemaal vrij eenvoudig, maar eigenlijk is het een bijzonder complex proces. Laten we wat meer in detail bekijken wat een volk tijdens het zwermproces voor mekaar krijgt. En laat ons vooral inzien waarom we het zwermen beter bevorderen dan verhinderen.

Zwermstemming

Een bijenvolk ontwikkelt sterk wanneer er voldoende voedselvoorraad is en dat begint in het voorjaar met een piek rond Mei-Juni. Het aantal bijen en de opgeslagen voorraden pollen en honing in een gezond volk nemen dan serieus toe. In die periode ontstaat dan meestal een soort “zwermstemming” binnen een volk. Geen mens weet hoe dit precies verloopt. Elke bij lijkt precies te weten wat ze moet doen maar op welke manier de bijen daar collectief toe besluiten blijft een mysterie. De definitieve start van het zwermen gebeurt door de aanmaak van een aantal moerdoppen. Dit zijn raatcellen die verticaal tot grotere wassen kokertjes worden uitgebouwd en die speciaal bedoeld zijn voor de optimale ontwikkeling van nieuwe koninginnen. De actieve koningin belegt deze cellen, de eitjes worden larven en die krijgen enkel koninginnenbrij waardoor ze elk, na het verpoppen, tot potentiële opvolg-koningin opgroeien. Ondertussen bereiden werksterbijen de koningin voor. Ze krijgt minder te eten, begint minder te leggen en wordt door deze vastenkuur “vlieg-klaar” gemaakt.

De voorzwerm

En dan gebeurt het: als een rollend tapijt komen duizenden bijen uit hun kast of andere nestruimte gerold om als een zoemende wolk de lucht te vullen: de voorzwerm. Vermoedelijk wordt de start gegeven via geluidsimpulsen. Deze wolk bestaat uit de oude koningin met duizenden werksters die hun magen goed gevuld hebben zodat ze een paar dagen weg kunnen zonder bijkomend voedsel. Dit zorgt er ook voor dat zwermende bijen weinig tot geheel niet steeklustig zijn. Veel kans dat je zonder risico, rustig en zonder beschermende kledij midden tussen de zwermende bijen kunt staan. Wat een ervaring! Het volk “moet” wel zwermen want nieuwe koninginnen zijn bijna klaar om hun moerdop te verlaten. De dansende bijenwolk begeeft zich weg van hun woonplaats en na een tijdje verzamelen alle bijen zich in een dichte tros rond de koningin, eens dat die zich neergezet heeft.

De verkenners en unanimiteit

Plots is de rust hersteld zowel bij de achterblijvende bijen als bij de zwerm-tros. Verkenner-bijen (vaak een paar honderd van de oudste meest ervaren vliegbijen) gaan op zoek naar een nieuwe nestholte. Via een proces van intense communicatie (door dansen op de zwerm) gaan de betrokken verkenners steeds meer en meer van de voorgestelde locaties eerst grondig bekijken en dan elimineren tot er unanimiteit is. Dit proces kan uren en soms een paar dagen duren. Onderzoek heeft bewezen dat de criteria waaraan de ruimte moet voldoen zeer goed gekend zijn en steeds terugkeren. Het volk kiest uiteindelijk altijd unaniem de best beschikbare nestholte. Democratie op zijn best. {Klinkt dit simpel??? Het betreft een bijna onvoorstelbaar subtiel proces dat bijv. door Professor Seeley in zijn boek “Honey Bee Democracy” (1) schitterend wordt beschreven}. Als de nieuwe bestemming bepaald is brengen de verkenners de zwerm in beweging (oa door geluidssignalen en ook door erin te kruipen en hun temperatuur tot 40°C op te drijven waardoor de tros “ontploft”) en leiden die naar de nieuwe nestruimte waar ze meteen hun intrek nemen.

Wat met de oorspronkelijke nestplaats?

De samenstelling van de zwerm is gevarieerd zodat alle nodige functies om zich optimaal te installeren voorzien zijn. Er worden raten gebouwd, spleten gedicht, voedsel bijgehaald enz … zo kan de koningin terug aan de leg en het volk kan zich tegen de winter een nieuwe thuis met de nodige voorraden inrichten. Meestal een paar dagen na het vertrek van de voorzwerm loopt een eerste koningin uit. En dan zijn er veel scenario’s mogelijk:

  • het doden van andere koninginnen (terwijl ze nog in de moerdop verblijven of al uitgelopen zijn) door zij die eerst uitgelopen is en/of door werksterbijen zodat er één nieuwe koningin overblijft.
  • soms kunnen nieuw uitgelopen koninginnen er met een aantal werksters vanonder muizen, elders hun intrek nemen, op bruidsvlucht gaan en een nieuw volk beginnen. Dit zijn nazwermen.

Ook hier weten we niet hoe het scenario bepaald wordt. Nieuwe koninginnen die net uitgelopen zijn of die nog in een gesloten moerdop zitten maken een specifiek geluid (dat je kan horen als je je oor dichtbij of tegen de kast houdt). Het klinkt scherper bij de koningin die al uitgelopen is en dat noemen we tuten. Het klinkt veel doffer bij zij die nog in de moerdop verblijven en dat noemen we kwaken.

Alle nieuwe koninginnen vertrekken voor één of meerdere bruidsvluchten naar verzamelplaatsen voor darren. Daar worden ze hoog in de lucht bevrucht door meerdere darren na mekaar. Volgens prof Tautz (2) kunnen er dat tot een veertigtal zijn. Als alles meevalt zijn er minstens twee (of meer) volkeren het resultaat van zwermen.

Een bijkomend volk voor de imker?

Een voorzwerm gaat meestal niet te hoog en niet te ver van de oorspronkelijke nestplaats hangen. Dit geeft de imker de kans om de zwerm in bijv. een korf of zwermkast te “scheppen” en die dan in een lege kast te schudden of te laten inlopen. Een volk meer voor de imker.  Ook nazwermen kunnen geschept worden als ze als tros bereikbaar zijn. Ook deze nazwerm kan in een nieuwe kast.

Zwermen bevorderen

Er zijn een hoop goede redenen om het zwermen van volkeren te laten gebeuren. Natuurlijk imkeren biedt de bijen een levenswijze waarin ze alles zoveel mogelijk “op natuurlijke wijze” kunnen beleven. Zwermen is voor bijen vitaal alleen al omdat het de manier bij uitstek is om tot meer en meer “lokaal aangepaste” bijen te komen. Meer en meer imkers laten het niet alleen toe maar genieten ervan, samen met de bijen. Mogen er nog velen volgen.

Een paar bedenkingen tot slot:

  • Soms starten verkenners al de zoektocht naar een nieuwe nestruimte eer de zwerm de kast verlaten heeft.
  • Het plaatsen van zwermlokkasten (40l inhoud wordt als ideaal naar voor geschoven) of “zwermvangers” (een boomtak bevestigd aan een plank bekleed met eikenschors en ingestreken of besprenkeld met citroenmelisse) werkt veel beter dan vaak gedacht wordt.
  • De meeste hedendaagse imkermethodes doen er alles aan om het natuurlijke zwermen te vermijden.
    Laat ons echter beseffen dat we nog altijd heel weinig weten over het precieze functioneren van een bijenvolk inclusief mogelijk negatieve effecten van zwerm verhinderen.
    Een aantal verschillende technieken om volkeren te vermeerderen zijn vormen van “artificieel of gedwongen zwermen”. Waarbij de één al wat dichter aanleunt bij natuurlijk zwermen (bijv. zelf een nieuw volk samenstellen met o.a. raten met gesloten moerdoppen) dan de ander.
    Bijenvolkeren zoveel mogelijk natuurlijk laten zwermen is in veel gevallen de beste aanpak.
    Op dit ogenblik is het aantal in het wild levende bijenvolkeren zeer klein. Daarom is een zwerm die “ontsnapt” verre van een ramp. Integendeel.
  • Volgens prof. Seeley overleven er gemiddeld zo’n 25% van de zwermen bij in het wild levende volkeren. Een strenge natuurlijke selectie die de weerbaarheid van de overlevende volkeren garandeert. (3). Hebben wij onze huidige volkeren niet verzwakt door al vele generaties lang natuurlijke voortplanting en selectie uit te schakelen door zwermbeperking en technieken als kunstmatige bevruchting?
  • Bijen zwermen soms om andere redenen dan vermenigvuldigen. Honger, intense verstoring, slechte huisvesting kunnen een volk doen besluiten om te verhuizen. In dat geval vertrekt het volledige volk en is er geen uitbreiding.
  • Het snijden van darrenraat heeft een negatief effect op de beschikbare darrenpopulatie en dus op natuurlijke bevruchting.
  • Eén van de argumenten om zwermen te weren is het vermijden van overlast voor buren of andere mensen.
    Goede en vooral tijdige informatie kan hier heel veel oplossen.  Dit vergt wat tijd en inzet maar het is een levensbelangrijke inspanning voor het bijenwelzijn.
  • En toch willen we ook zwermen niet nodeloos verheerlijken. De eerste ambitie van een bijenvolk blijft overleven. Daarom kiest een volk soms voor een spontane moerwissel en wordt er niet gezwermd.
    Het zou daarom ook fout zijn om “zwermtraagheid” bij lokaal aangepaste bijen als een nadeel of een probleem te zien.

(1) Seeley, T.D. Honeybee democracy, Princeton University Press, Princeton en Oxford, 2010 en Seeley, T.D. The wisdom of the hive, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts en London, 1995.
(2) Tautz, J. Phänomen Honigbiene, Spektrum Akademischer Verlag 2007; in het Nederlands vertaald als Honingbijen, KNNV uitgevers, 2013.
(3) T.D.Seeley. Life history strategy of the honey bee, Apis mellifera. Oecologia (32, 1978), blz. 108-118).

Leestip: Zwermen van vitaal belang voor de gezondheid van het bijenvolk