Bijenproducten: Delen niet stelen
Door hun natuurlijke manier van leven produceren de honingbijen een aantal producten die voor hen levensnoodzakelijk zijn. Maar…. daarvan heeft de mens heel snel de mogelijkheden ingezien voor eigen gebruik. Zo werd er in het oude Egypte al geïmkerd en honing geoogst. De meest voor de hand liggende producten die op vandaag geoogst worden zijn honing, was, pollen (stuifmeel), koninginnen brij en propolis. Is het een goed idee om van deze producten zoveel te oogsten als “wij” willen? Ongetwijfeld niet.
Laat ons uitgangspunt “delen” en niet “stelen” zijn.
HONING
Wat?
De bijen produceren honing uit nectar die ze uit bloeiende planten halen.Haalbijen brengen nectar in hun honingmaag naar de nestplaats en geven die aan werksters die binnen blijven om die te verwerken. Deze mengen de nectar met enzymen en goede bacteriën en dat mengsel wordt als honing in raatcellen gestockeerd. Veel honing wordt direct geconsumeerd waar nodig. Honing die als voorraad dient wordt door ventilatie ingedikt tot het juiste vochtpercentage (bewaart anders niet) waarna de cellen met een wasdekseltje worden afgesloten. Dat laatste gebeurt bijv. voor alle wintervoorraad. Noteer daarbij dat de bijen de vochtigheidsgraad verbazend nauwkeurig bepalen en bijsturen (zonder apparatuur…). 1kg honing vergt ongeveer 50.000 vlieg km…
Waarom?
Honing voorziet samen met stuifmeel in de voedselbehoefte van een volk. Op jaarbasis kan een volk een paar honderd kilo honing produceren. Dat klinkt misschien onwaarschijnlijk maar het klopt en is alvast zeer weinig geweten. Buiten de winterperiode is de behoefte aan energie, aan brandstof, bijzonder hoog bij een bijenvolk.
Geheel normaal als je ziet met welke intensiteit de werksterbijen de taken tijdens hun korte leven vervullen.
Tijdens de winter hebben de bijen honing en pollen nodig als voedsel om deze lange periode (hoofdzakelijk in tros) te overleven.
Oogsten ja of nee?
Honing bestaat overwegend uit suikers en water maar daarnaast ook uit een beperkt percentage eiwitten, vitaminen, mineralen en bioactieve stoffen zoals antioxidanten en enzymen. Bijen hebben er eeuwen over gedaan om dit ongelofelijke product, dat perfect op al hun natuurlijke behoeften is afgestemd, te ontwikkelen.
Wat dan te denken van de zovele imkers die de sublieme (genezende) eigenschappen van honing benadrukken bij hun klanten en daarbij zowat alle honing wegnemen bij hun bijen om deze op geraffineerde suiker te laten overwinteren? Heeft suiker dan dezelfde eigenschappen voor de bijen als honing en is honing alleen zoveel beter voor de mens en niet voor de bij? Bijen moeten het ganse jaar kunnen beschikken over alle honing die het volk nodig heeft. En dus ook overwinteren op eigen honing. Anders worden ze verzwakt. Verzwakt betekent “minder in staat om op natuurlijke wijze te leven”. Alleen eventuele overschotten kunnen geoogst worden. De hoeveelheid daarvan zal o.a. afhangen van hoe rijk het drachtgebied is waar de bijen leven. Bij twijfel: niet oogsten en de honing die er is aan de bijen laten. We herhalen: Delen kan, stelen niet.
STUIFMEEL
Wat?
Bijen voeden zich met nectar/honing en stuifmeel/pollen. Waar honing eerder vlot verbrandende brandstof is kunnen we stuifmeel meer zien als “bouwsteen”. Bevat o.a. eiwitten, vetten, mineralen en vitaminen die voor meer structurele groei zorgen. Stuifmeel wordt verzameld bij bloeiende planten en tot klompjes samengeperst die aan het stuifmeelkorfje op de achterpoten vervoerd worden. Het stuifmeel wordt van de poten afgeschoven. Veel wordt meteen geconsumeerd. Wat er dient als voorraad wordt gemengd met secreties en gefermenteerd als “bijenbrood” opgeslagen. Het opslaan gebeurt in open cellen en niet met een was dekseltje zoals bij honing.
Waarom?
Volgens de meeste bronnen verzamelt een bijenvolk tot 15 kg stuifmeel per jaar.
Net als bij honing klinkt dit als een onwaarschijnlijke hoeveelheid.
Oogsten ja of nee?
Pollen worden veel minder frequent geoogst dan honing. Pollen worden door hun bijzonder rijke samenstelling nogal wat geneeskrachtige eigenschappen toegeschreven. Systematisch oogsten waardoor het volk tekort heeft gaan we zeker niet doen. We herhalen: niet stelen!
WAS
Wat?
Geheel terecht wordt een bijenvolk een superorganisme genoemd en vaak ook vergeleken met een zoogdier (o.a. omdat de “lichaamstemperatuur” in de kast overwegend rond de 35° draait). Op die manier kan je de wasraat bekijken als het skelet van een volk. De structuur die onder andere het voedsel/vertering – en het voortplantingssysteem draagt en daarbij ook vorm en sterkte geeft. Zoals het geraamte doet bij de mens.
Bijen produceren zelf wasplaatjes. Onderaan het achterlichaam scheiden acht wasklieren een dikke substantie af die stolt tot wasplaatjes bij het verlaten van het lichaam. Bijen kauwen op deze plaatjes, voegen er zo speeksel aan toe en maken dan raten. 8 plaatjes uitzweten duurt 4 minuten, 100 g was vereist 125 000 plaatjes en volstaat voor 8000 cellen. Een bijennest vergt 100 000 cellen of 1 200 g was. Ratenbouw gebeurt met een ongelofelijke precisie: Wanddikte is 0,07mm, de hoeken van de cellen zijn telkens 120° (wordt bekomen doordat bijen de was verwarmen tot 43°c). In natuurlijke omstandigheden bouwen bijen alle raten geheel zelf. Ze bepalen o.a. de celgrootte en daarmee voor welk gebruik de cel in aanmerking komt. Bijen hebben duizenden jaren alle raten zelf gebouwd, maar toen kwam de waswafel…
Gebruik van waswafels heeft vooral een dubbel doel:
* De imker bepaalt de celgrootte. Zoals gehoopt bleken grotere cellen, waarvoor bewust gekozen wordt bij waswafels, grotere bijen te geven (met meer haal- en draagcapaciteit)
* Er wordt vanuit gegaan dat wasproductie ten koste van honingproductie gaat.
Waswafels = meer honing.
Over het belang van celgrootte is al veel geschreven. Diep kunnen we er hier niet op ingaan maar elders op de site komt dit aan bod. Bijen bouwen van nature kleinere cellen dan toegepast bij de meeste waswafels. Het blijft een belangrijke vraag of we de bijen zonder begeleiding de sprong kunnen laten maken naar natuurlijke ratenbouw. Dat laatste blijft uiteraard ons ultieme doel. Waarom dachten we ook hier weer dat we hetgeen de bijen van nature doen kunnen verbeteren?
Waarom?
In hun evolutie hebben bijen de capaciteit om was te maken ontwikkeld omdat ze dit nodig hebben om als volk te kunnen leven. Was is een zeer complex geheel dat bestaat uit meer dan 280 componenten. De raatstructuur is ideaal voor opslag van voeding en als broednest. Biedt ook de mogelijkheid tot communiceren via dansen. De raat als dansvloer.
Oogsten ja of nee?
Voor het goed functioneren van een volk is gepaste was vernieuwing van levensbelang. Wilde populaties doen het (o.a. geholpen door de wasmot) en elke verantwoorde manier van imkeren moet hierin voorzien. Daardoor is het oogsten van was iets wat gebeurt bij elke imker methode. Zo zien we bijv. dat bij Warré-imkeren meestal volledige hoogsels (tegelijk honing en was) worden geoogst. Daarbij wordt de honing meestal niet geslingerd maar geperst waardoor er automatisch was geoogst wordt. Deze moet verder bewerkt worden. Zo kan een zonnewassmelter helpen bij de eerste stappen in de verwerking. Bijenwas is een bijzonder product en de toepassingen zijn zowat eindeloos. Met een beetje zoeken geraak je vlotjes aan heel veel info hierover.
PROPOLIS
Wat?
Is een kleverige stof die veel planten en bomen afscheiden om blad-, bloem- en vruchtenknoppen te beschermen. Bestaat vooral uit harsen, was, etherische oliën en stuifmeel. Maar ook uit kleine hoeveelheden meer subtiele stoffen: mineralen, vitaminen, flavonoïden (de meeste hiervan zijn natuurlijk werkzame antibiotica) enz. Samenstelling hangt sterk af van de plaatselijke omstandigheden: vegetatie, het jaargetijde, klimaat… De bijen voegen er nog was, stuifmeel en secreties aan toe. Transport gebeurt via het pollenkorfje aan de achterpoten.
Waarom?
Bijen gebruiken het vooral voor:
– Isolatie: vlieggat, scheuren en spleten. Bijen verdragen geen tocht.
– Ontsmetting: Lijken of bedreigingen inkapselen (bv. muizen), afremmen van ziekteverwekkers
(vb bij besmetting met kalkbroed wordt er meer propolis verzameld)
– Bewapening van de raat om de danscommunicatie te verbeteren, versterken van de ramen en als
onderdeel voor het afdekken van gesloten broed
Oogsten ja of nee?
De meeste imkers vinden het vooral een vervelend goedje dat plakt aan handen, kledij en gereedschap en dat alleen maar onderdelen in de kast te stevig aaneen kleeft. Het kan gemakkelijk geoogst worden zonder de bijen nadeel te bezorgen. Afschrapen bij het (weinig) openen van de kast of het omzetten van bijen in een andere kast, door gebruik van een net of stof op bovenste hoogsel (standaard bij ecobijenkast en Warré) enz… Het wordt gebruikt voor allerlei medicinale bereidingen. De oude Grieken, Romeinen, Egyptenaren gebruikten het al. Door het oplossen van gezuiverde propolis (meestal in ethylalcohol 70%), die geschikt is voor consumptie wordt tegenwoordig een niet in wateroplosbare tinctuur gemaakt. Een verzadigde oplossing bevat ongeveer 25% propolis. Volgende werking wordt o.a. hieraan toegeschreven: antibacteriële (vb ontstekingsreacties als keelpijn) & antivirale werking, remt de groei van schimmels &, werkt anti-reumatisch. Ook hier zeker delen en niet stelen.
KONINGINNENBRIJ
Wat?
Producten als deze doe je oneer aan door ze te “beperken” tot hun scheikundige samenstelling. Toch ter info: water, suikers, eiwitten, vetten, mineralen, minstens 12 verschillende vitamines…. Maar onthou vooral: “een wonderlijk product”. Wordt door voedersapklieren van de werksters (normaal tussen zesde en tiende levensdag) aangemaakt. Dit is het voedingsap dat de werksters aanmaken om alle larven de eerste drie levensdagen te voederen. De koninginnen krijgen dit vanaf het larfstadium tot het (zelden natuurlijke) einde. Elke vrouwelijk larfje dat alleen koninginnenbrij krijgt wordt een koningin. Wellicht zorgt deze specifieke voeding er (mee) voor dat de koninginnen 5 dagen eerder volgroeid zijn dan werksters en een paar jaar oud kunnen worden.
Waarom?
De mens kent al lang allerlei medicinale eigenschappen toe aan deze “brij”. De volledige lijst is ellenlang. Zou algemeen de gezondheid verbeteren en vooral de vitaliteit verhogen. Koninginnenbrij zou mits een gepaste dosering een gunstig effect hebben op: moeheid, stress, bloedarmoede, zwakte, gebrek aan eetlust, gedragsstoornissen, chronische vermoeidheid, ouderdomsverschijnselen, sportprestaties, enz.
Oogsten ja of nee?
Koninginnenbrij is zo goed als niet echt te oogsten bij een volk dat men “normaal” laat evolueren. Om grotere hoeveelheden te bekomen laat men speciaal geselecteerde en samengestelde volkeren artificiële moerdoppen vullen met koninginnenbrij die meestal na een drietal dagen wordt geoogst. Zoiets past niet in onze benadering van “super organisme” en “een volk als geheel respecteren”. Maar heel misschien zijn er situaties waar levens kunnen gered worden met dit product en moeten we al even misschien de UITZONDERLIJKE oogst van kleine hoeveelheden soms overwegen. We willen niet fanatiek zijn.